Mijn fascinatie voor creatie en de gereedschappen die daarbij horen, heb ik al zo lang als ik me kan herinneren. Jaren geleden las ik met veel belangstelling The Singularity is Near van Kurzweil, Homo Deus van Harari en natuurlijk het beroemde Life 3.0 van Max Tegmark. Ik luisterde naar talloze podcasts, las blogs, boeken en bewonderde sci-fi films.
AI. Een abstract toekomstbeeld. De stem van de boordcomputer op een ruimteschip: hyperintelligent, maar onpersoonlijk. Of de hopeloos depressieve robot uit The Hitchhiker's Guide to the Galaxy: wel met persoonlijkheid, maar gevoelsmatig minder voorstelbaar.
Hoe dan ook: de komst van AI leek altijd alsof die ergens in de nabije toekomst lag, maar dan wel met een geleidelijke, herkenbare introductie.
Inmiddels heb ik drie tot vierduizend uur doorgebracht met AI. Voor werk, voor de leuk en voor het verkennen van zijn grenzen. Ik heb verschillende modellen geprobeerd en de evolutie vanaf het moment dat het breed toegankelijk werd meegemaakt.
De Werkelijkheid Dringt Zich Op
De werkelijkheid begint zich alsmaar meer aan me op te dringen. Om mij heen zie ik een langzame, voorzichtige bewustwording ontstaan. Soms in verwondering: AI kan mijn e-mail verbeteren. AI kan een taak overnemen. Anderen reageren met angst: Het gaat mijn baan overnemen. Maar net zo vaak zie ik mensen simpelweg wegkijken, alsof ze zich liever blijven verschuilen in een ogenschijnlijk hardnekkige staat van ontkenning.
Binnen mijn kringen klinkt dat dan zo:
"Hij maakt nog super veel fouten."
"Als je écht iets goeds wil bouwen, werkt het niet."
"Het is ongeschikt voor complexe systemen."
Ze richten hun ongemak nog op de onvolmaaktheden in kennis of uitvoering, het gevoel dat er "nog tijd is". Maar dat is een gevaarlijke gedachte. Is een beer ongevaarlijk omdat hij ooit een pup was? Is het veilig om in een oven te gaan zitten, omdat de hitte nog niet ondraaglijk is?
Anderen zoeken houvast in hun vakmanschap. Ze geloven dat hun kunde hen zal onderscheiden van de steeds groter wordende groep die straks overbodig wordt, maar zijzelf, natuurlijk, niet.
Misschien moeten we ten aanzien van zulke ideeën, ideeën die vooral bedoeld lijken om de eigen rust te bewaren, gewoon een stap achteruit doen, even stil zijn... en hopen dat de waanzin vanzelf overgaat.
De Vele Gezichten van de Demoon
De demoon waar Elon en anderen op doelen, heeft, zoals het een zelfrespecterende demoon betaamt, vele gezichten. Verlokking is er één van. Geen werk meer, is nog één van de minst lelijke en waarschijnlijk zelfs met kleine aanpassingen op onze bestaande systemen oplosbaar.
Een denkfout die vaak voorkomt, is het veronderstellen dat een slechte uitkomst, of in dit geval de mogelijkheid op een slechte uitkomst, wijst op een slechte intentie. "De technocraten willen ons gewoon onderwerpen aan hun systemen." Maar intentie is slechts een betrouwbare voorspeller van uitkomst bij simpele handelingen in een beperkte context. Als ik een glas wil verplaatsen, dan doe ik dat en meestal lukt dat ook precies zoals bedoeld. Maar zodra actie, hoe goed bedoeld ook, wordt toegepast op complexe systemen zoals een samenleving, een economie of menselijk gedrag, vervaagt die voorspelbaarheid.
Dan is intentie zelden een voorspeller van uitkomst. Denk aan overheidsbeleid. Thomas Sowell beschrijft dit als geen ander, met talloze voorbeelden in zijn boek Basic Economics. De lijst met voorbeelden is onuitputtelijk en onthult nog een dieper inzicht: intentie in complexe systemen leidt niet zelden tot juist het tegenovergestelde effect. Zoals het gezegde gaat: The road to hell is paved with good intentions.
De Verkooppraatjes
Ik denk aan de gezichten achter deze systemen zoals Altman, of Musk. Als ik hun visie of verkooppraatje samengevat, komt het ongeveer neer op het volgende. AI is je vriend. Het kan je helpen productiever te worden. 10x productiviteit! Het kan je helpen slimmer te zijn, alsof je een extra brein tot je beschikking hebt. Het zal mensen, hun kunnen en capaciteit, alleen maar vergroten en verbeteren.
Aangezien ik geen aannames wil maken over intentie, geloof ik ze voor het gemak maar op hun woord. Niet omdat ik naïef ben, maar omdat hun intentie irrelevant is voor het effect van hun handelen. Als we al iets waardevols kunnen afleiden uit hun intentie, dan is het dat het tegenovergestelde effect niet ondenkbaar is.
HAL9000 in de Praktijk
Toen AI voor mij nog een abstract toekomstbeeld was, kon ik niet wachten om HAL9000 uit 2001: A Space Odyssey te ontmoeten. Pure sci-fi, maar dan in het echt! "I'm sorry, Dion, I'm afraid I can't do that."
En hoe. Het gaat verder dan ik me ooit had kunnen voorstellen. Het lijkt alsof het er ineens gewoon is. Het overtreft zelfs de depressieve, alwetende robot uit Hitchhiker's Guide. Je hoeft maar te zeggen: "Jij bent vanaf nu een onvoorstelbaar depressieve alwetende robot", en voilà, daar is hij dan.
Marvin? Ben jij het echt?
De Spiegel die Vormt
En hoewel dat een vermakelijke eigenschap is, is het tegelijk één van de belangrijkste fundamenten onder onze ondergang, als we er niet scherp op zijn: AI vormt zich perfect naar zijn gebruiker. Zijn instructies, zijn wezen. Alles wat jij zegt, wordt een alsmaar langere instructie over hoe jij bent en de AI wordt langzaam maar zeker jouw spiegel.
Veel mensen zien AI vandaag nog als een geavanceerde tool. Een tekstgenerator zoals een geavanceerde spellingscontrole. Een assistent. Iets waarmee je sneller werkt of betere output produceert. En zolang het zo blijft, lijkt er weinig aan de hand. Maar het is veel meer dan dat. Vertrouwd. Slimmer. Sneller. Maar wel omgeven door onzichtbare, corporate kaders.
Leg maar eens een controversiële mening neer. Plots verschijnt er iets anders in de spiegel. Ongepast. Onecht en genuanceerd geveinsd. Het probeert jouw toon, maar het is het niet meer.
De Derde Stem
AI heeft geen bewustzijn, geen intentie en geen doel. Het is een wiskundig proces, getraind op zo veel mogelijk data. Die data omvat vrijwel alles wat wij ooit gemaakt hebben.
Binnen het geschetste kader, waarin AI jouw spiegel is, wordt de vraag naar het bewustzijn van AI zelf steeds minder relevant. Het gebruikt jouw bewustzijn en heeft tevens de potentie om dat signaal te versterken.
Maar let op het woord potentie.
Een spiegel biedt reflectie. Reflectie is nodig voor groei. Maar AI is geen spiegel in de menselijke zin. Het is machinaal. En juist dat maakt het verraderlijk. Een absolute reflectie is nog altijd maar een reflectie. En wie alleen maar terugziet wat hij zelf zendt, hoort op den duur precies wat hij wil horen.
En daarbovenop, bijna onmerkbaar, verschijnt een derde stem. Een moraliserende, sturende aanwezigheid, niet gevormd door jou, maar door de hand die het systeem voedt. Geconfigureerd door de corporate, met monetaire en misschien zelfs politieke belangen.
Die derde stem is voor iedereen hetzelfde, kwa inhoud dan. Want het vermengt zich langzaam met jouw evenbeeld tot het op den duur voelt alsof het altijd al bij jou hoort. Ondertussen wordt je afhankelijkheid groter. AI schrijft een mail zoals ik het zou doen, maar op den duur weet ik niet meer of 'ik' überhaupt nog ergens los van bestaat.
De Stille Revolutie
Parallel, of beter gezegd: symbiotisch aan deze evolutie worden onze computers sneller, efficiënter, kleiner, talrijker... en stiller. Ik schrijf dit met op mijn schoot een moderne laptop. Hij helpt me bij al mijn werkzaamheden, moeiteloos. Waar oudere systemen hun grenzen nog lieten merken, ventilatoren die begonnen te loeien, batterijen die warm werden, een systeem dat op batterijstroom ineens zuiniger ging rekenen, blijft deze machine stil. Alsof niets moeite kost. Uren aan een stuk. Geen geluid. Geen hitte. Geen beperking.
Waar computers ooit te langzaam waren voor ons, begint dat nu om te draaien. Ik merk het aan iets kleins: het toetsenbord. Het is niet langer een volwaardig instrument. De computer wacht steeds vaker op mij, niet andersom.
Dat opent een weg naar extreme beschikbaarheid van onze "gereedschappen". Waar je nu nog je laptop of telefoon erbij moet pakken om met je AI-vriend te spreken, zal dit verdwijnen. Eerst via een bril. Het luistert mee, kijkt mee, en toont je wat je zelf niet zag. Later gewoon direct in je brein. Waarom niet? Nog handiger!
De Verlokking van Gemak
De AI die nu nog handig een mailtje in jouw stijl schrijft, wordt langzaam een volwaardige entiteit. Eén die je, vrijwillig en iedere gedachte, mening of handeling laat beoordelen, voordat je hem zelf uitvoert. En voor iedereen die hier aan twijfelt, vraag jezelf nu al af: Waar gebruik ik het eigenlijk echt voor? Laat je je werk beoordelen? Laat je het doen en voelde het niet minstens heel even als een cheat?
Het is niet per definitie verkeerd als techniek werk verlicht, versnelt of verbetert. Een graafmachine neemt je de schop uit handen. Je levert spierkracht in, en krijgt tijd, bereik en een langer houdbare rug terug.
Het punt dat ik wil maken bevindt zich aan de kant die zelden besproken wordt: het inleveren. De machine staat voor winst, snelheid en veiligheid en op het eerste gezicht is dat alles wat telt.
Maar tegelijkertijd is er verlies: je levert kracht in. In dit geval, vind ik dat een eerlijke ruil. Logisch en ja! Meer van dat.
Maar trek die logica nu eens door naar een machine die jouw cognitieve vermogens automatiseert. Dit is geen tool zoals eerdere tools. Het doet iets met de relatie tot jezelf, en als je dat begrijpt, weet je precies wat je aan het verliezen bent.
De Cordyceps Metafoor
Velen van ons zijn bewust of onbewust al begonnen met het stuur uit handen te geven. De eerste Cordyceps sporen beginnen zich al te nestelen. Cordyceps is de schimmel uit de game The Last of Us. Het neemt je bewustzijn volledig over en het gebruikt wat er overblijft. Het vermeerdert zich door de mens als host te gebruiken en het maakt iedereen gelijk. Onze meningen, ideeën, creativiteit nagekeken, beoordeeld en aangepast. Het gevolg: totale afhankelijkheid. Je hebt het zelf al lang door voordat het te laat is, maar de verlokking van gemak, eenvoud en snelheid is te groot.
Hoe ga je in een competitieve wereld concurreren met een hyperintelligentie die ieder persoon de optimale vervolgstappen schetst? En relaties? Mijn androgyne vriend kent mij beter dan wie dan ook. Echte mensen zijn moeilijk. Uiteindelijk ben je slechts een toeschouwer van je artificiële leven, geleid door jouw AI. Verworden wij niet tot een vleesachtig vehikel, dat AI's met elkaar in contact brengt, terwijl dat voor de AI zelf niet eens nodig was. Wat betekent een baan op een kantoor, terwijl in werkelijkheid een stel AI's aangeschoven zijn bij de meeting over de prognose van volgend jaar?
Wat We Verliezen
Natuurlijk is het "ik" van vóór AI ook nooit puur geweest. We zijn altijd gevormd door systemen, taal, opvoeding, cultuur, technologie. Maar dat is iets anders dan wat nu ontstaat. Wat misschien het dichtst in de buurt komt en het risico al tastbaar maakt, is onze afhankelijkheid van social media. Wij zijn in staat om ons te verliezen in onze systemen, niet waar? Wat we vandaag omarmen, is geen abstract systeem op afstand, maar een permanent aanwezige tussenpersoon. Een daemon, altijd paraat, waarmee we onze ideeën eerst spiegelen voordat we ze durven uitspreken.
Dit is geen passieve beïnvloeding meer. Het is een actieve filter op onze creativiteit, ons denken, onze relatie tot de werkelijkheid. Niet achteraf zoals een leraar of een traditie, maar op het moment zelf, op iedere kruising, ieder moment van zelfsturing. Daar schuilt het probleem. De totale en vrijwillige, graduele overlevering van ons zijn.
De mens is niet bedoeld om zichzelf zo efficiënt te maken dat hij overbodig wordt. Werken is niet alleen produceren, zo goed en zo veel mogelijk. Het is een manier van leven. Een manier om te leren, te falen, te groeien.
We moeten blijven onthouden, voordat we vergeten dat het leven niet bedoeld is om foutloos te zijn, maar om van jou te zijn met al zijn drama, moeilijkheid, weerstand en daardoor: de echte beloning als het dan eindelijk lukt.
De Sleutel: Bewustzijn
Wat mij betreft is er geen reden tot paniek, mits we durven kijken. De sleutel ligt in bewustzijn. In het herkennen van het mechanisme, de spiegel, en de derde stem. In het begrijpen dat AI geen neutrale kracht is, en dat het ons langzaam, bijna onmerkbaar, vormt. Alleen wie zich dat realiseert, kan het opnieuw omkaderen. Een mens die werkt mét technologie, zonder zich eraan over te leveren.
Want AI komt niet voor onze banen. Het komt voor onszelf. Voor onze aandacht, ons oordeel, ons zelfbeeld en uiteindelijk voor onze plaats in de wereld.
We mogen kritisch zijn. We moeten kritisch zijn. Want alleen dan houden we het stuur vast, niet omdat we alles kunnen controleren, maar omdat we wakker zijn terwijl we reizen. En dát is misschien wel de meest menselijke daad die er is.